برای نخستین بار که یک کاروانسرای قدیمی را می دیدم، برج ها و دیوارهای بلند آن نظرم را بسیار جلب کردند. این دیوارها و برج ها برای تامین امنیت داخل کاروانسرا بودند. سیستم ایمنی بدن هم همین کار را می کند. 

در این نوشتار به مفهوم سیستم ایمنی بدن با زبان ساده خواهیم پرداخت. باید گفت که دستگاه ایمنی بدن بسیار پیچیده عمل می کند و تشریح کامل آن کار بسیار دشواری است. همه تلاش ما در این مقاله این است که تا حد ممکن این سیستم پیچیده را در جملاتی ساده بیان کنیم. 

سیستم ایمنی بدن چیست؟ 

حفاظت بدن ما از همان کودکی بر عهده سیستم ایمنی بدن است. این سیستم بدن ما را از هجوم عوامل خارجی حفظ می کند. شاید بپرسید مگر کدام عوامل خارجی می خواهند به بدن ما حمله کنند؟ باکتری ها، ویروس ها، قارچ ها و سموم (مواد سمی که توسط انواع میکروب ها تولید و ترشح می شوند) عوامل خارجی به شمار می روند که می توانند بدن را درگیر کنند.  

سیستم ایمنی بدن ما شامل گروه های مختلفی از سلول ها، اعضای بدن و پروتئین هایی است که در مجموع می توانند بدن ما را در برابر این موجودات میکروسکوپی و مواد خطرناک محافظت نمایند.  

انواع سیستم ایمنی بدن 

اگر بخواهیم سیستم ایمنی را با دقت بیشتری مورد بررسی قرار دهیم، خوب است که آن را به دو بخش تقسیم کنیم: 

• سیستم ایمنی ذاتی یا سیستم ایمنی اولیه بدن: این بخش از سیستم ایمنی بدن به طور سرشتی از همان هنگام تولد ما وجود دارد.  

• سیستم ایمنی اکتسابی بدن: این بخش از سیستم ایمنی بدن ما زمانی شکل می گیرد که بدن ما در معرض هجوم یکی از میکروب ها یا مواد سمی آنها قرار می گیرد. 

واضح است که این دو بخش به صورت کاملا یکپارچه و با هم کار می کنند. این تقسیم بندی سیستم ایمنی بدن برای سهولت تشریح کار آن صورت گرفته است. 

سیستم ایمنی ذاتی یا سیستم ایمنی اولیه بدن چیست؟ 

وقتی یک نوزاد به دنیا می آید از همان لحظه نخست به ایمنی و حفاظت نیاز دارد. سیستم ایمنی ذاتی بدن همان سیستم حفاظتی بدن است که از همان بدو تولد نوزاد وارد عمل می شود. وقتی یک عامل مضر قصد آسیب رساندن به بدن را دارد، اول از همه سیستم ایمنی ذاتی دست به اقدام محافظتی می زند. 

سلول های مسوول سیستم ایمنی ذاتی بدن عامل مهاجم را به محاصره خود در می آورند. سپس این سلول های ایمنی تلاش می کنند که عامل مهاجم را از پا در بیاورند. بدین ترتیب می توانند تاثیرات بد آن را خنثی نمایند. به این سلول ها که توانایی کشتن میکروب ها را دارند، «فاگوسیت» گفته می شود.  

فاگوسیت ها نوعی گلبول سفید هستند که توانایی کشتن و بلعیدن بقایای میکروب ها را دارند.  

سیستم ایمنی اکتسابی چیست؟ 

این سیستم همان طور که از نامش هم پیداست، بعدا آماده و تجهیز می شود. این سیستم در کنار و هماهنگ با سیستم ایمنی ذاتی بدن کار می کند. این سیستم عمدتا از طریق موادی که سلول های دستگاه ایمنی بدن ترشح می کنند، عمل می نماید.  

در خون همه ما گروه خاصی از گلبول های سفید وجود دارند که به آنها لنفوسیت گفته می شود. زیرگروهی از لنفوسیت ها با نام لنفوسیت های B شناخته می شوند.  

وقتی عوامل خارجی مانند میکروب ها یا سموم آنها بدن را تهدید می کنند، لنفوسیت های ب برای خنثی کردن آنها موادی ترشح می‌کنند. ما به این مواد آنتی بادی یا در زبان فارسی پادتن می گوییم.  

با نخستین حمله میکروبی خاص به بدن، چند روز طول می کشد تا سیستم ایمنی اکتسابی بدن آنتی بادی علیه آن تولید کند. در این مدت سیستم ایمنی ذاتی بدن توسط گلبول های سفید فاگوسیت با آنها مقابله می کند. وقتی آنتی بادی علیه آن میکروب تولید شد، تا مدت‌ها حتی پس از نابودی میکروب، آنتی بادی در بدن انسان باقی می ماند. تا وقتی این آنتی بادی به اندازه کافی در بدن ما وجود داشته باشد، ما را علیه آن میکروب خاص محافظت می نماید. 

بنابراین حتما متوجه شدید که سیستم ایمنی اکتسابی بدن از ابتدای تولد تا پایان زندگی به طور مداوم در حال تغییر و تحول است. در حالی که امروز آنتی بادی لازم علیه یک ویروس خاص مانند ویروس کرونا در بدن ما در سطح بالایی قرار دارد و بیماری ناشی از آن را نمی گیریم؛ شاید چند ماه بعد سطح آنتی بادی علیه آن ویروس به حدی پایین بیاید که آن عفونت را بگیریم. 

واکسن ها چه کار می کنند؟ 

با توضیحات بالا حتما متوجه شده‌اید که برای این که سیستم ایمنی بدن ما به طور کامل آماده دفاع در برابر یک ویروس یا یک باکتری باشد، بهتر است از قبل آنتی بادی علیه آن ترشح کرده باشد اما چگونه؟  

واکسن به واسطه مواد یا میکروب غیرفعالی که در خود دارد، بدون این که ما را بیمار کند، سیستم ایمنی بدن را علیه یک میکروب خاص آموزش می دهد. واکسن، سیستم ایمنی اکتسابی بدن را تحریک می کند تا علیه یک ویروس یا باکتری خاص آنتی بادی اختصاصی درست کند. 

تا زمانی که آنتی بادی یک میکروب در خون ما در سطح بالایی قرار دارد، اگر آن میکروب به بدن ما وارد شود، سیستم ایمنی بدن به دلیل داشتن آنتی بادی، سریعا آن را محدود و بعد نابود می کند. اما سطح آنتی بادی در خون گاهی به تدریج کم می شود. در این صورت دوباره در معرض آن عفونت قرار می گیریم. پس گاهی لازم می شود دوباره واکسن بزنیم. 

کدام اعضای بدن در فعالیت ایمنی بدن شرکت دارند؟ 

اعضای بسیار متنوعی از بدن ما در تولید و ذخیره سلول های ایمنی (عمدتا شامل گلبول های سفید) نقش دارند که در ادامه این نوشتار به آنها می پردازیم.  

لوزه ها 

لوزه ها غده هایی هستند که در محل اتصال دهان و حلق یا در حلق قرار دارند.  

مغز استخوان 

بافت نرم و متخلخلی که در میان بسیاری از استخوان های ما قرار دارد، مغز استخوان نامیده می شود. مغز استخوان بیشتر بار تولید انواع گلبول های سفید را بر عهده دارد. 

غدد لنفاوی 

به موازات دستگاه گردش خون، یک سیستم زهکشی و جریان مایع بین سلولی یا لنف در بدن ما وجود دارد. هر جایی که برخی از راه های لنفاوی به هم می رسند یک غده لنفاوی شکل می گیرد. غدد لنفاوی در تقریبا همه جای بدن پخش شده اند. غدد لنفاوی مانند محل ذخیره گلبول های سفید یه ویژه لنفوسیت ها عمل می کنند. 

به همین ترتیب، راه های لنفاوی هم از اجزای سیستم ایمنی بدن به شمار می روند. راه های لنفاوی نقش مهمی در انتقال لنفوسیت ها بین خون و لنف ایفا می نمایند.  

پَچ های پی‌یر 

در برخی از نقاط روده باریک بافت های محتوی گلبول های سفید از نوع لنفوسیت وجود دارند. از آن جایی که این بخش های خاص روده باریک ضخیم تر هستند، آنها را به وصله تشبیه کرده اند و از این رو به آنها پچ های پی‌یِر گفته می شود. 

طحال 

این عضو که به اندازه مشت دست است، در شکم قرار دارد. طحال در نزدیکی معده و در سمت چپ شکم واقع شده و مانند یک محل ذخیره گلبول های سفید عمل می کند. 

تیموس 

یک غده حاوی دو بخش است که در پشت استخوان جناغ قفسه سینه قرار دارد. چنین به نظر می رسد که تیموس هم در فعالیت های دفاعی بدن نقش دارد.  

نقش آنتی بیوتیک ها و داروهای ضدویروسی در مبارزه با عفونت ها چیست؟ 

آنتی بیوتیک ها داروهایی هستند که سیستم ایمنی بدن را در مقابله با باکتری ها کمک می کنند. آنتی بیوتیک ها در عفونت های ویروسی هیچ تاثیری ندارند. داروهای ضدویروس می توانند برای دفع ویروس ها به سیستم ایمنی بدن کمک کنند.  

آنتی بیوتیک ها می توانند باکتری های خاصی را بکشند یا جلوی تکثیر آنها را بگیرند. معنی این جمله چیست؟ آنتی بیوتیکی که برای یک عفونت پوستی مفید است، برای عفونت گوارشی کاربرد ندارد. هر آنتی بیوتیک روی باکتری ها و عفونت های خاصی موثر است. 

اگر برای یک عفونت ویروسی از آنتی بیوتیک استفاده شود یا برای درمان یک عفونت باکتریال، آنتی بیوتیک نامناسب تجویز شود، امکان ایجاد مقاومت به آنتی بیوتیک وجود دارد. 

مقاومت به آنتی بیوتیک چیست؟ 

اگر آنتی بیوتیک به طور نابجا یا ناقص استفاده شود، این امکان وجود دارد که باکتری نسبت به آنتی بیوتیک خاصی مقاوم شود. یعنی دیگر آن آنتی بیوتیک روی آن باکتری تاثیر ندارد و نمی تواند آن را بکشد یا غیرفعال نماید.  

به همین دلیل اهمیت زیادی دارد که آنتی بیوتیک فقط با تجویز پزشک، آن هم به صورت کامل و تا پایان دوره، مصرف شود. اگر همه آنتی بیوتیک تجویز شده را مصرف نکنیم، احتمال مقاوم شدن باکتری به آنتی بیوتیک و عود عفونت وجود دارد.