اگر نوشته پیشین ما با عنوان «ایمنی سلولی چیست؟» را مطالعه کرده باشید، می دانید که بدن ما ایمنی خود را با دو مکانیسم تامین می کند:

• ایمنی سلولی

• ایمنی به واسطه آنتی بادی یا ایمنی هومورال

ایمنی سلولی نوعی ایمنی ذاتی است و از ابتدای تولد انسان در بدن او وجود دارد. ایمنی به واسطه آنتی بادی یا ایمنی تطبیق یابنده به تدریج و با ورود میکروب ها و مواد خارجی به داخل بدن شکل می گیرد. در این نوشتار در مورد چگونگی کارکرد سیستم ایمنی به واسطه آنتی بادی یا همان ایمنی هومورال صحبت می کنیم.

ایمنی به واسطه آنتی بادی چیست؟ 

گلبول های سفید ما به دو نوع اصلی قابل تقسیم هستند:

• گلبول سفید نوع T

• گلبول سفید نوع B

فرض بگیریم یک مولکول خارجی در خون یا بافت بدن وجود دارد. به عنوان نمونه، میکروبی وارد گلوی ما شده و مولکول های آن در دسترس گلبول های سفید موجود در بافت گلو قرار گرفته است. به این مولکول مهاجم، آنتی ژن گفته می شود. گروهی از گلبول های سفید نوع T این مولکول را شناسایی می کنند و به اصطلاح آنتی ژن را به گلبول های سفید نوع B معرفی می کنند. بدین ترتیب گلبول سفید نسبت به آنتی ژن مربوطه حساس می شود و فعالیت علیه آن را آغاز می کند.

گلبول های سفید نوع B بیشتر در غدد لنفاوی قرار دارند. با معرفی آنتی ژن به این سلول ها، تولید آنتی بادی ضد آن توسط گلبول سفید آغاز می شود.

آنتی بادی چیست؟ 

پس آنتی بادی یا در زبان پارسی «پادتن»، نام ماده ای است که توسط گلبول سفید ترشح می شود. آنتی بادی ماده ای است که به طور اختصاصی علیه یک آنتی ژن خاص ساخته شده است. آنتی بادی موجود در بافت یا در خون می تواند به آنتی ژن های میکروب بچسبد.

به طور معمول، آنتی ژن ها مولکول هایی هستند که در سطح یک میکروب قرار دارند. چسبیدن آنتی بادی به آنتی ژنِ یک میکروب باعث غیرفعال کردن یا نابودی آن می گردد. به عنوان نمونه، ویروسی مانند ویروس کرونا توسط یک مولکول که در سطح خود دارد، به سلول بدن می چسبد. گلبول سفید علیه این آنتی ژن ویروس کرونا، آنتی بادی تولید می کند. وقتی آنتی بادی به این مولکول می چسبد، دیگر ویروس نمی تواند وارد سلول بدن بشود و در عمل، ویروس کرونا غیرفعال می شود.

اما هر مولکول غریبه و ناشناخته برای بدن در حکم یک آنتی ژن است. به عنوان نمونه، برخی از میکروب های بیماری زا مانند عوامل دیفتری و کزاز در خون، سم ترشح می کنند. بدن سم تولید شده توسط این میکروب ها را آنتی ژن در نظر می گیرد و علیه آنها آنتی بادی تولید می کند. آنتی بادی ساخته شده توسط گلبول سفید به مولکول سم می چسبد و بدین ترتیب آن را خنثی می سازد.

بنابراین ظرف چند روز تا گاهی چند هفته آنتی بادی علیه یک آنتی ژن خاص ساخته می شود. آنتی بادی که علیه یک ویروس ساخته شده است، نمی تواند بدن ما را در برابر یک ویروس دیگر یا نوع جهش یافته همان ویروس مصون نگه دارد.

انواع آنتی بادی در سیستم ایمنی هومورال 

 اکنون که می دانیم آنتی بادی چیست، وقت آن رسیده که با انواع آنتی بادی آشنا شویم. در پزشکی به آنتی بادی ایمونوگلوبولین هم گفته می شود. در زبان انگلیسی این واژه به این صورت نوشته می شود: immunoglobulin و به صورت اختصاری با Ig نمایش داده می شود.

آنتی بادی ها یا همان ایمونوگلیوبولین ها بر اساس فعالیتی که انجام می دهند و محل ترشح شان به انواع زیر تقسیم بندی می شوند:

• IgG یا ایمونوگلوبولین G: IgG بیشترین آنتی بادی موجود در بدن ماست. این نوع از آنتی بادی در خون، لنف، و روده یافت می شود. ایمونوگلوبولین جی فعالیت علیه باکتری ها و ویروس ها را بر عهده دارد.

• IgA یا ایمونوگلوبولین آ: IgA در بیشتر ترشحات بدن یافت می شود مانند عرق، اشک، بزاق، ترشحات مخاطی مانند ترشحات بینی و گلو، شیر و در ترشحات دستگاه گوارش. وظیفه این نوع آنتی بادی حفاظت موضعی پوست و مخاط بدن در برابر انواع میکروب ها از جمله باکتری ها و ویروس هاست.

• IgM یا ایمونوگلوبولین M: پس از معرفی یک آنتی ژن به گلبول سفید نوع B نخستین نوع آنتی بادی که علیه آن تولید می شود از نوع IgM است. مانند آی جی اِم، این نوع آنتی بادی هم در خون و لنف قابل اندازه گیری است.

• IgD یا ایمونوگلوبولین دی: این آنتی بادی هم در خون و لنف وجود دارد. این ایمونوگلوبولین در مرحله فعال سازی گلبول سفید نوع B اهمیت دارد.

• IgE یا ایمونوگلوبولین E: کمترین آنتی بادی که در بدن انسان وجود دارد، ایمونوگلوبولین نوع E است. این آنتی بادی بیشتر توسط نوعی از سلول های ایمنی تولید می شوند که در آلرژی و حساسیت نقش دارند. همچنین وظیفه مقابله با کرم ها و انگل ها بر عهده این نوع آنتی بادی است.

حافظه ایمنی چیست؟ 

وقتی آنتی ژن دیگر در بدن نباشد، تولید آنتی بادی علیه آن آنتی ژن هم متوقف می شود. اگر بدن دوباره در معرض همان آنتی ژن (مثلا همان میکروب) قرار بگیرد، این بار ساخت آنتی بادی در بدن بسیار سریع تر و با مقادیر بیشتر به انجام می رسد. چرا؟

علت این که پاسخ سیستم ایمنی هومورال بدن در بارهای دوم و بعد از آن بیشتر و سریع تر است، وجود حافظه ایمنی است. نوعی از گلبول های سفید نوع ب (پلاسماسل حافظه ایمنی) وجود دارند که به آنها سلول حافظه ایمنی گفته می شود.

پس از مواجهه نخست با هر آنتی ژن این سلول ها اطلاعات مربوط به ساخت آنتی بادی اختصاصی آن را در خود نگه می دارند. وقتی دوباره بدن با همان عفونت یا همان آنتی ژن رو به رو شد، سلول حافظه ایمنی به سرعت وارد عمل و تکثیر می شود و مقدار زیادی آنتی بادی اختصاصی علیه همان آنتی ژن به سرعت تولید می نماید.

واکسن و ایمنی بخشی ناشی از آن چگونه پدید می آید؟ 

حافظه ایمنی مهم ترین نقش را در ایمنی بخشی ناشی از واکسن ایفا می کند. به عنوان نمونه، مصونیت ناشی از انواع واکسن کرونا یا واکسن آنفلوانزا به این دلیل ایجاد می شود که آنتی ژن ویروس های مربوطه به صورت غیرفعال شده یا تغییر یافته توسط واکسن وارد بدن ما شده است. این آنتی ژن سیستم ایمنی بدن ما را تحریک می کند و سلول های حافظه ایمنی اطلاعات مربوط به این آنتی ژن را در خود ذخیره می نمایند.

اکنون سیستم ایمنی بدن ما آماده مقابله با این میکروب هاست. اگر بدن در معرض همان میکروب قرار گیرد، سلول حافظه ایمنی سریعا وارد عمل و تکثیر می شود. تولید سریع و مقدار زیاد آنتی بادی توسط سلول حافظه ایمنی یا جلوی ابتلا به بیماری را به طور کلی می گیرد یا حداقل شدت علائم آن را کاهش می دهد.